مدخل مطبوعات شیعی در دایره المعارف تشیّع

مطبوعات ‌شیعی‌ ایران و ایرانیان

در سال 1215ش «کاغذ اخبار» نخستین نشریه ایران با مدیریت میرزا صالح شیرازی با فاصله حدود 239 سال از انتشار قدیمی‌ترین روزنامه جهان، منتشر شد. پس از 66 سال، سیّد محمّدعلی لاریجانی اصفهانی ملقّب به داعی‌الاسلام (م1330ش) در سال 1281ش ماهنامه «الاسلام» یا «گفتگوی صفاخانه اصفهان» نخستین نشریه دینی ایران را در دوره مظفری با خط نستعلیق و چاپ سنگی منتشر کرد. این نشریه که ارگان اداره دعوت اسلامیه یا صفاخانه اصفهان بود، بیشتر به ردّ شبهات مبلّغان مسیحی و معرفی صحیح اسلام به اروپاییان می‌پرداخت. نخستین شماره آن بلافاصله پس از انتشار، توقیف شد اما پس از پنج ماه رفع توقیف گردید. داعی‌الاسلام در سال 1285ش چاپ این نشریه را با نام جدید «دعوه‌الاسلام» به زبانهای فارسی و اردو در شهر بمبئی هندوستان ادامه داد. تلاش مطبوعاتی وی، تشویق‌های آخوند ملا محمّدکاظم خراسانی (م1290ش) و حاج آقا نورالله اصفهانی (م1306ش) را در پی داشت. مشخصات نشریات مذهبی منتشر شده ایران و ایرانیان از سال 1282ش تا پایان حکومت قاجار (1304ش) به این شرح است:

1282ش) ماهنامه دعوه‌الحق، محمّدعلی بهجت دزفولی (بهجت خاوری)، تا انقلاب مشروطه کم و بیش در تهران منتشر شده است.

1284ش) هفته‌نامه اسلامیه، ابوالقاسم ضیاءالعلماء تبریزی، مدیر آن در عاشورای 1330ق به وسیله روسها به دار آویخته شد.

1285ش) دعوه‌الاسلام، سیّد محمّدعلی داعی‌الاسلام، چاپ بمبئی به زبانهای فارسی و اردو؛ دوهفته‌نامه اتّحاد و هفته‌نامه اسلامیه، ارگان انجمن اسلامیه تبریز، میرزا احمد کاتب معروف به بصیرت؛ هفته‌نامه الجمال، میرزا محمّدحسین اصفهانی، خطابه‌ها و مواعظ سیّدجمال‌الدین واعظ اصفهانی (م1287ش) در آن منتشر می‌شد؛ هفته‌نامه زشت و زیبا، نظام‌الاسلام بهبهانی ملقّب به فتح‌الممالک، ارگان انجمن اتحادیه طلاب، تهران؛ شجره خبیثه کفر، شجره طیبه ایمان، مدیر نامعلوم، تهران؛ روزنامه شیخ فضل‌الله نوری، حاوی اعلامیه‌های ضدّ مشروطه شیخ در ری؛ هفته‌نامه صراط‌المستقیم، شمس‌الواعظین کاشانی، تهران؛ هفته‌نامه گلستان، محمّدحسین رئیس‌التجّار، رشت؛ هفته‌نامه حقیقت، سیّداحمد دهکردی، اصفهان؛ هفته‌نامه ندای اسلام، سیّد ضیاءالدین طباطبایی، شیراز، برخلاف عنوان، مطالب آن بیشتر خبری و سیاسی است تا مذهبی.

1286ش) هفته‌نامه تدیّن، میرزا محمّدصادق فخرالاسلام ارومی (از آشوری های مسلمان شده ارومیه که به درجه اجتهاد رسید)، تهران؛ هفته‌نامه ملاعمو، میرزا احمد کاتب معروف به بصیرت، ارگان انجمن اسلامیه تبریز.

1288ش) الغرّی، آقامحمّد محلاتی، نجف اشرف، فارسی؛ ماهنامه دره‌النجف، آقامحمّد محلاتی، نجف اشرف، به جای نشریه الغرّی منتشر شد؛ هفته‌نامه نجف، شیخ حسین طهرانی، نجف اشرف، فارسی.

1289ش) هفته‌نامه احیا، میرزا عبدالحسین ذوالریاستین شیرازی، شیراز؛ جریده کرمان، غلامحسین کرمانی، از شماره 12 به بعد با عنوان «کرمان» منتشر شده است.‏

‏1290ش) هفته‌نامه دارالامان، ‌هادی اصفهانی و حسین خیابانی، ارگان فرقه اتفاق و ترقّی و ترقّی‌خواهی، کرمان.

1291ش) ماهنامه الاسلام، شیخ عبدالعلی مازندرانی لاریجانی، تهران.

1292ش) هفته‌نامه جریده اسلامی، علی ادیب خلوت، تبریز؛ ندای حق، جبرییل اعلایی، خوی.

1294ش) هفته‌نامه اتحاد اسلام، میرزا حسینخان پرتو شیرازی، شیراز؛ هفته‌نامه تازه ایران، برهان‌المتکلمین، به دلیل هجوم روسها به همدان، چاپخانه آن به کرمانشاه منتقل شد.

1295ش) هفته‌نامه جنگل، میرزا محمّد انشایی، ارگان هیأت اتحاد اسلام، گیلان؛ صدای اسلام، میرزا آقا لبیب‌الملک، بغداد؛ الاتّفاق، میرزا علی شیرازی، کربلا.‏

‏1297ش) شرق ایران، رفعت‌الدوله، مشهد.

1299ش) ماهنامه الکمال، فضل‌الله آل داوود ملقّب به بدایع‌نگار، ارگان هیأت مبلّغین اسلام مشهد.

‏1300ش) هفته‌نامه تهذیب، میرزا سلیمان خان خسروی، تهران؛ هفته‌نامه صیحه آسمانی، محمّد جناب‌زاده، تهران، پس از توقیف سراسری مطبوعات در آذر 1321ش دیگر انتشار نیافت؛ هفته‌نامه ماه نو، علی کافی، ارگان نهضت کارگری اسلام، تهران؛ نهضت شرق، ح. رجایی، تهران.

1301ش) تذکّر، حسین زبده، تهران؛ روزنامه آستانه رضوی، مویّدالوزاره خراسانی؛ هفته‌نامه جامعه اسلامی، سیّدحسین سقاء، تهران؛ روزنامه صدای اسلام، افتخار آشتیانی، تهران؛ هفته‌نامه نهضت اسلام، اسدالله باغبادرانی، اصفهان و تهران.

1302ش) ماهنامه الاسلام، شیخ محسن فقیه شیرازی، این نشریه چاپ شیراز، تشویق مرجع تقلید وقت آیت‌الله سیّد ابوالحسن موسوی اصفهانی (م1325ش) را در پی داشت. این نخستین حکم یک فقیه برای حمایت از یک نشریه بود؛ هفته‌نامه اسلامی، علی‌اصغر منشی، تهران؛ هفته‌نامه آسایش، زین‌العابدین قیامی ملقّب به سالارجعفر، تبریز؛ هفته‌نامه جنوب، عبدالله عتیق‌الحسینی، تهران و قم؛ روزنامه الحق، حسن‌هاشمی، تهران؛ هفته‌نامه سبیل‌الرشاد، احمد شیرازی، تهران؛ روزنامه سیاست اسلامی، اعتمادالاسلام سیستانی، تهران؛ هفته‌نامه عظمت اسلام، عبدالحمید خان مشرقی، تهران؛ هفته‌نامه مرد کار، لسان، تهران.

1303ش) هفته‌نامه آثار جم، محمّدرضا احتشام خراسانی (احتشام نظام)، شیراز؛ روزنامه اتّحاد اسلام، شیخ حسین لنکرانی، تهران؛ هفته‌نامه صلاح بشر، سیّد محمّدصادق نقیب‌الاسلام شیرازی (مجابی)، قزوین.

1304ش) هفته‌نامه ستاره اسلام، میرزا محمّدعلی فتوحی، اصفهان؛ هفته‌نامه ناطق‌الاسلام، شیخ حسین تربتی، مشهد؛ هفته‌نامه ندای اسلام، علی اصفهانی، اصفهان.

در دوره حکومت پهلوی (1304 - 1357ش)، 177 عنوان نشریه با گرایش مذهبی منتشر شده که 29 عنوان آن مربوط به دوره حکومت رضاشاه پهلوی (م1323ش) است. در دوران زعامت آیت‌الله سیّدحسین طباطبایی بروجردی (م1340ش) بر حوزه علمیه قم، توجّه حوزه و روحانیت به اهمّیت تبلیغی مطبوعات در کنار رسانه منبر بیشتر شد و دوره شکوفایی نشریات حوزوی از دهه 1330ش آغاز گردید که خود شروعی بر جنبش فرهنگی در حوزه علمیه قم به حساب می‌آید. نخستین مجله دینی قم، پس از آغاز تحوّل در حوزه علمیه و گذشت چند سال از مرجعیّت آیت‌الله بروجردی، «مجموعه حکمت» بود که به سردبیری سیّد فخرالدین برقعی (م1370ش) در سال 1331ش منتشر شد. پس از تجربه این نشریه که اداره آن در اصل به دست روحانیون نبود، چهار نشریه حوزوی مهّم در قم منتشر شد:

1. درس هایی از مکتب اسلام: در بهمن 1337ش به کوشش گروهی از فضلای حوزه علمیه قم و به صاحب امتیازی آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی (متولد 1305ش) منتشر شد. برخی از تجّار مذهبی از طریق آیت‌الله سیّدکاظم شریعتمداری (م1365ش) از این نشریه حمایت مالی می‌کردند. علامه سیّد محمّدحسین طباطبایی (م1360ش) از جمله نویسندگان سالهای آغازین آن بود. انتشار مجله درسهایی از مکتب اسلام همچنان ادامه دارد.

2. مکتب تشیّع: در اردیبهشت 1338ش به همّت جمعی از نویسندگان حوزوی و دانشگاهی در شمارگان ده هزار نسخه به چاپ رسید و پس از یک ماه، در پنج هزار نسخه، تجدید چاپ شد. حاج مهدی سراج انصاری (م1340ش)، علامه طباطبایی، مهندس مهدی بازرگان (م1373ش)، احمد آرام (م1377ش)، ناصر مکارم شیرازی، محّمدتقی فلسفی (م1377ش)، مرتضی مطهری (م1358ش)، سیّدمحمود علایی طالقانی (م1358ش)، سیّدمحمّد حسینی بهشتی (م1360ش)، علی‌اکبر‌ هاشمی‌رفسنجانی (متولد 1313ش)، محمّدتقی مصباح یزدی (متولد 1313ش)، نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی (م1385ش)، دکتر محمود نجم‌آبادی (م1379ش)، دکتر مهدی حایری‌یزدی (م1378ش)، حسینعلی راشد (م1359ش)، دکتر محمّدجواد باهنر (م1360ش) و… از نویسندگان آن مجله بودند. دوّمین شماره آن، حاوی دیدگاههای علامه طباطبایی درباره تشیّع و پاسخ به پرسشهای ‌هانری کُربَن (م1357ش) اسلام‌شناس فرانسوی است.

3. سالنامه مکتب جعفری: نخستین شماره آن به کوشش احمد محصّل یزدی در سال 1339ش منتشر شد. در آن، مقالات نویسندگان جوان حوزه علمیه قم و گروهی از نویسندگان مذهبی شهر تهران منتشر می‌شد. سیّدمحمود علایی طالقانی، حاج میرزا خلیل کمره‌ای (م1363ش)، حاج مهدی سراج انصاری، محمّدتقی مصباح یزدی، سیّدهادی خسروشاهی (متولد 1317ش)، حسین نوری همدانی (متولد 1304ش) دکتر محمّدعلی اسلامی ندوشن (متولد 1304ش)، لطف‌الله صافی گلپایگانی (متولد 1297ش)، محمّد مجتهد شبستری (متولد 1315ش)، محمّدرضا حکیمی (متولد 1314ش)، علامه محمّدتقی جعفری (م1377ش) و… از آن جمله بودند. در نهمین شماره آن مجله (1347ش) بخشی از کتاب «شهید جاوید» نوشته نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی منتشر شده است.

4. نشریه کتابخانه مسجد اعظم قم: نخستین شماره آن در سال 1344ش زیر نظر ابوالقاسم دانش آشتیانی منتشر شد. او از سوی آیت‌الله بروجردی به مدیریت کتابخانه مسجد اعظم منصوب شده بود. این مجله در سطح کیفی سه نشریه پیشگفته نبود اما با درج مقالات دینی و اجتماعی می‌کوشید تا با زبانی نوین از آموزه‌های اسلامی دفاع کند.

از دیگر نشریات مذهبی دوره پهلوی می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد: اسلام، میرزا علی کازرونی، 1305، شیراز؛ ماهنامه تذکّرات دیانتی، شیخ غلامحسین تبریزی معروف به تُرک، ارگان جمعیّت دیانت اسلامی، ویژه پاسخگویی به شبهات دینی فرقه‌های انحرافی همانند بابیت، 1305، تبریز؛ هفته‌نامه ترویج اسلام، اسماعیل حکیمی شاهرودی، ارگان هیأت مبلّغان اسلام مشهد، 1305؛ روزنامه جریده اسلام، حسن واعظی، 1305، تهران؛ ماهنامه دیانت، سیّدمصطفی قایم مقامی، 1305، تهران؛ امید اسلام، غلامحسین خان ضرابی، 1306، رشت؛ هفته‌نامه تمدّن اسلام، سیّدجعفر علوی شیروخورشیدی، 1306، قزوین؛ الدین و الحیوه، میرزا علی مقدّس، 1306، تبریز؛ ماهنامه دعوت اسلامی، سیّد محّمدتقی واحدی بدلا، 1307، کرمانشاه؛ فصلنامه دانشکده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران، بدیع‌الزمان فروزانفر، 1314؛ هفته‌نامه اسلام امروز، صدرالدین بهبهانی، 1320، تهران؛ هفته‌نامه هدف اسلام، 1320، اصفهان؛ خِرَد، جعفر حیدرعلی، ارگان جامعه اخوان اسلامی، 1321، تهران؛ ماهنامه ایمان، محمود شهابی، 1322، تهران؛ هفته‌نامه طوفان شرق، اسدالله طوفانیان، ارگان جمعیّت نگهبانان اسلام و ایران، 1322، تهران و اهواز؛ آیین اسلام، نصرت‌الله نوریانی، ارگان بنگاه نیکوکاری نوریانی، 1323، تهران، این نشریه مورد حمایت آیت‌الله سیّدابوالقاسم کاشانی (م1340ش) بود؛ هفته‌نامه مدنیّت، سیّدحسین مترجم نظامی مدنی، ارگان مجمع جوانان اسلامی، 1323، تهران؛ روزنامه وظیفه، سیّد محمّدباقر موسوی حجازی، ارگان دفتر نشریات دینی منشور نور و عضو جبهه استقلال، 1323، تهران؛ سالنامه نور دانش، عطاالله شهاب‌پور، ارگان انجمن تبلیغات اسلامی، 1324، تهران، در مهر 1326ش به هفته‌نامه تبدیل شد؛ ماهنامه جلوه، محمّد شریعت‌زاده مازندرانی، ارگان جامعه لیسانسیه‌های دانشکده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران، 1324؛ هفته‌نامه منشور نور، حسین مترجم مدنی، 1324، تهران؛ انجمن اسلامی دانشجویان، نخستین نشریه ادواری دانشجویی اسلامی فارسی زبان ایران، 1325، تهران؛ پرچم اسلام، دکتر سیّد عبدالکریم فقیهی شیرازی، ارگان جمعیت جامعه مسلمین، 1325، تهران؛ هفته‌نامه دنیای اسلام، سیّد محمّدعلی تقوی، ارگان اتحادیه مسلمین ایران و جمعیّتهای اسلامی، 1325، تهران؛ هفته‌نامه مهر ایزد، سیّد محمّدرضا حسینی الهاشمی، ارگان حزب برادران، 1325، شیراز؛ هفته‌نامه عقیده، محمّدصادق شاه‌آبادی، ارگان انجمن فرهنگی کمال، 1325، تهران؛ سالنامه دین و دانش، سلیمان یونسی، 1325، تهران؛ هفته‌نامه جهاد اسلامی، محمّد صادقی، 1326، اهواز؛ روزنامه ستاره اسلام، محمّدتقی شکوهیده، 1326، تهران؛ هفته‌نامه قدرت اسلام، محمّدباقر احمدیان، ارگان آذربایجانی‌های مقیم مرکز، 1326، تهران؛ هیأت اثنی‌عشری، 1326، تهران؛ ماهنامه مردان خدا، س? علی بسطامی، 1327، تهران، از شماره هفتم، عنوان آن به «نامه مردان خدا» تغییر یافت؛ آیین برادری، محمّدباقر خدّام محمّدی، ارگان حزب برادران، 1328، شیراز؛ هفته‌نامه پیام حق، شیخ غلامرضا فیروزیان، 1328، کرمان و اصفهان؛ فصلنامه دارالاسلام، صباح کازرونی، ارگان اداره تبلیغات اسلامی وابسته به اداره کل تبلیغات و انتشارات رادیو، 1328، تهران؛ هفته‌نامه صدر اسلام، صدرالدین بلاغی، 1328، تهران؛ هفته‌نامه طلوع اسلام، میر محمّدعلی صدرایی اشکوری، 1328، رشت؛ هفته‌نامه سلام، نصرالله سبوحی مقدم، ارگان اتحادیّه اصناف بازار، 1328، تهران؛ ماهنامه مسلمین، مهدی سراج انصاری، ارگان اتحادیه مسلمین ایران، 1328، تهران؛ هفته‌نامه نور اسلام، لطف‌الله مفید، 1328، خرمشهر؛ هفته‌نامه تقوی، شیخ رضا رشتی کاظمینی، 1329، تهران؛ هفته‌نامه حیات مسلمین، شیخ مصطفی رهنما، ارگان جمعیّت مسلم آزاد، 1329، تهران؛ روزنامه نبرد ملّت، امیرعبدالله کرباسچیان، 1329، تهران؛ دوفصلنامه نامه فروغ علم، سیّدجعفر شهیدی، 1329، تهران؛ هفته‌نامه ندای حق، سیّدحسن عدنانی، 1329، تهران؛ هفته‌نامه پرچمدار اسلام، میر محمّدعلی صدرایی نجفی (اشکوری)، 1330، رشت؛ هفته‌نامه رستگار، محمّدحسین رستگار رازی، 1330، تبریز؛ هفته‌نامه نیروی غرب، ابوطالب واعظ شیرازی، 1330، کرمانشاه؛ هفته‌نامه دین و دنیا، حسین رضوی، 1330، قم؛ هفته‌نامه رستاخیز عدل، سیدمحمّد فاطمیزاده، 1330، تهران؛ هفته‌نامه طوفان اصفهان، ارگان جمعیّتهای دینی اصفهان، 1330؛ هفته‌نامه سیاست اسلام، امیرحسین ماکویی، 1330، تهران؛ هفته‌نامه صدای قم، علی‌اکبر افصحی، وابسته به جبهه ملّی ایران، 1330، قم؛ هفته‌نامه قیام قم، محمّدحسین وفایی؛ 1330، قم؛ نامه منادی اسلام، حسن کیوان، ارگان جمعیّت اتحاد اسلام، 1330، تهران؛ هفته‌نامه نور ایمان، محمّدرضا یموت، 1330، تهران؛ هفته‌نامه نهضت اسلام، دکتر سیّدصادق تقوی، ارگان اتحادیه نهضت اسلام، 1330، تهران؛ هفته‌نامه اسلام در شرق، محمّدحسن نجفی‌زاده، 1331، اصفهان؛ هفته‌نامه شفق شیراز، علی‌اکبر شیعتی، ارگان گروه پاسداران اسلام، 1331، شیراز؛ هفته‌نامه به سوی جنّت، سیداسماعیل موسوی، 1331، تهران؛ هفته‌نامه پرتو اسلام، محمّد شکوری، 1331، تبریز؛ هفته‌نامه تمدّن قم، محمّد خازنی، 1331، قم؛ ماهنامه شهر دانش، سیّدحسین دبیر حاج سیّدجوادی، 1331، قزوین؛ ماهنامه تعلیمات اسلامی، مرتضی ملکی، ارگان جامعه تعلیمات اسلامی، 1331، تهران؛ هفته‌نامه جهان اسلام، ابراهیم حکمت، ارگان مرکز جمعیّت خیریه اسلامی، 1331، تهران؛ هفته‌نامه دامن حق، محمّد ذاکری، 1331، اردبیل؛ هفته‌نامه دموکراسی اسلامی، شمس‌الدین قنات‌آبادی، ارگان مجمع مسلمانان مجاهد، 1331، تهران؛ هفته‌نامه ذوالفقار امروز، حسن لشکری، ارگان اخوان‌المومنین، 1331، تهران؛ ماهنامه طالب حق، محمّدجواد خمامی، 1331، رشت؛ جلوه حقیقت، فخرالدین حجازی، 1331، سبزوار؛ هفته‌نامه مسلمین آزاد، علی ترویجی، ارگان منطقه‌ای اتّحاد مسلمین، 1331، آبادان؛ هفته‌نامه نهضت اسلام، سیّدجلال کاشانی، ارگان انجمن اسلامی کارکنان دولت، 1331، تهران؛ ماهنامه جهان اخلاق، اسماعیل واعظپور، ارگان انجمن اخلاقی تبریز، 1332؛ ماهنامه گنج شایگان، ابوالفضل مرتاضی لنگرودی، 1332، تهران؛ هفته‌نامه منشور برادری، سیّدجعفر مرتضوی، ارگان جمعیّت فداییان اسلام، 1332، تهران؛ هفته‌نامه قدرت اسلام، آلاحمد، 1333، تهران؛ افکار شیعه، سیّدمهدی روحانی، 1335، تهران، به زبانهای فارسی، عربی و فرانسه؛ هفته‌نامه نغمه دنیا، عباس جنابزاده، 1335، تهران؛ ماهنامه راهحق، شیخ حسن حقّی واعظ، 1336، رشت؛ هفته‌نامه فقیه، حسین فقیه مرندی، ارگان سازمان انجمن‌های محلّی حزب ایران نوین، 1338، تهران؛ نامه آستان قدس، فخرالدین حجازی و تقی بینش، ارگان آستان قدس رضوی، 1339، مشهد؛ تاریخ اسلام، علی‌اکبر تشید، 1339، تهران؛ ماهنامه پیک اسلام، جواد مقصود، 1341، همدان؛ ماهنامه بعثت، نشریه مخفی دانشجویان حوزه علمیه قم، 1342، قم؛ ماهنامه انتقام، سیّدهادی خسروشاهی، نشریه داخلی دانشجویان حوزه علمیه قم، 1343، قم؛ سالنامه پیام اسلام، جمعی از دانشمندان، 1345، قم؛ فصلنامه معارف اسلامی، ابوالقاسم مشیری و علیرضا شاهید، ارگان سازمان اوقاف، 1345، تهران؛ فصلنامه دانشکده الهیات و معارف اسلامی، ابوالقاسم اجتهادی، 1346، تهران؛ اسلام مکتب مبارز، ارگان اتّحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا، 1346، آمریکا و آلمان غربی؛ فصلنامه دانشکده الهیات و معارف اسلامی، محمود رامیار و علی‌اکبر شهابی، 1347، مشهد؛ ماهنامه راهنمای مکتب توحید (خداشناسی و یکتاپرستی)، ابراهیم میرزایی اخی جهانی، 1349، تبریز؛ ماهنامه پیام شادی، حسن شریعتمداری، ارگان دارالتبلیغ اسلامی قم برای کودکان، 1350؛ ماهنامه الفکر الاسلامی، عباس مهاجرانی، 1351، تهران؛ نسل نو، سیّدهادی خسروشاهی، ارگان دارالتبلیغ اسلامی قم برای جوانان، 1351؛ خرداد خونین، ارگان دفاعی سازمان دانشجویان مسلمان ایرانی، 1355، آمریکا؛ الشهید، صادق العبادی، 1356، لندن و تهران.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، انتشار نشریات دینی، گسترش فراوانی پیدا کرد به طوری که از سال 1358 تا 1380ش، 638 عنوان نشریه با روش مذهبی منتشر شده است (با احتساب نشریات گروههای شیعه عراقی، لبنانی، بحرینی و حجازی و مجاهدان افغان شیعه و سنّی مقیم ایران و برخی نشریات مناطق سنّی‌نشین کشور). بیشترین نشریات به زبان فارسی و سپس عربی منتشر شده و در بین آنها نشریاتی به زبانهای اسپانیولی، آلمانی، تُرکی، فرانسه، اردو، کُردی، لهستانی و هوسیایی هم وجود دارد. نخستین نشریه قرآنی ایران به نام «رساله القرآن» در سال 1369ش با حمایت آیت‌الله سیّد محمّدرضا گلپایگانی (م1372ش) در قم منتشر شده است.‏

منابع: کوروش نوروز مرادی، راهنمای مطبوعات اسلامی: فهرستگان یکصد سال نشریه‌های ایران و ایرانیان، صفحات مختلف؛ مطبوعات اسلامی: تاریخچه و اخلاق روزنامه‌نگاری، 99، 111، 430؛ رسول جعفریان، جریانها و سازمانهای مذهبی ـ سیاسی ایران، 137، 305؛ همان نویسنده، حاج مهدی سراج انصاری، ستارهای درخشان در عرصه مطبوعات، 23؛ رامین رسولاف، نخستین‌های تاریخ روزنامه‌نگاری ایران، 221، 383؛ جعفر سبحانی تبریزی، سیمای فرزانگان، 4ر477؛ عبدالوهاب فراتی، روحانیت و تجدّد، 222؛ محمّد صدر‌هاشمی، تاریخ جراید و مجلات ایران، 1ر233 ـ 237؛ مسعود برزین، شناسنامه مطبوعات ایران از 1215 تا 1357 شمسی، صفحات مختلف؛ سیّدفرید قاسمی، راهنمای مطبوعات ایران عصر قاجار (1253قر 1215ش ـ 1304ش)، صفحات مختلف؛ اسنادی از مطبوعات و احزاب دوره رضاشاه، به کوشش علیرضا اسماعیلی، 13 ـ 16؛ آرشیو مطبوعات کتابخانه شخصی معین‌الدین محرابی.‏

- نشر نخست این مقاله در: حسین عسکری، «مطبوعات شیعی (ایران و ایرانیان)»، دایره المعارف تشیّع، ج 15، تهران:موسسه انتشارات حکمت، 1394، ص 367.